1197 Carchariad Dafydd ab Owain
Cipiwyd Dafydd ab Owain a'i garcharu yn 1197 ond cafodd ei ryddhau flwyddyn yn ddiweddarach; bu farw yn alltud yn Lloegr yn 1203.
1198 Brwydr Castell-paen
Arweiniodd Gwenwynwyn ab Owain Cyfeiliog o Bowys lu o Gymry a roddodd Gastell-paen dan warchae. Roeddent eisoes wedi ymosod ar gestyll arglwyddi'r Mers yn yr ardal ond gorchfygwyd nhw yng Nghastell-paen gan fyddin Normanaidd a gynullwyd gan Geoffrey Fitzpeter. Roedd y gwarchae wedi para am dair wythnos ond bu'r frwydr a ddilynodd yn hawlio bywydau tua 3000 o filwyr traed yn ogystal â nifer o Gymry amlwg.
1199 Llywelyn ap Iorwerth
Llywelyn ap Iorwerth (neu Llywelyn Fawr) oedd unig reolwr Gwynedd.
1201 Cytundeb â John o Loegr
Daeth Llywelyn ap Iorwerth i gytundeb â John of England ym mis Gorffennaf 1201 - y cyntaf o'i fath rhwng rheolwr Cymru a gorsedd Lloegr.
1205 Siwan
Priododd Llywelyn ap Iorwerth â merch anghyfreithlon John o Loegr, Siwan.
1208 Powys a Cheredigion
Ychwanegodd Llywelyn ap Iorwerth dde Powys a Cheredigion at diroedd o dan ei reolaeth.
1210 Brwydr Cilcennin
Yn y Deheubarth, gorchfygodd Rhys ac Owain ap Gruffudd eu hewythr, Maelgwn ap Rhys, yng Nghilcennin. Roedd Maelgwn wedi gwneud cytundeb â John o Loegr, ac yna casglodd fyddin o Ffrancod a Chymry i ymosod ar gantref Penweddig yng Ngheredigion. Yna ymosododd Rhys ac Owain gyda’u milwyr rhyfel o tua thri chant o ddynion ar wersyll Maelgwn, er iddo lwyddo i ddianc ar droed.
1211 Goresgyniad Gwynedd
Yn Awst 1211, Goresgynodd John o Loegr Wynedd oherwydd ei fod yn ddrwgdybus o ehangu Llywelyn ap Iorwerth i diriogaethau cyfagos. Wynebodd John ei fab-yng-nghyfraith, Llywelyn, gyda chymorth nifer o dywysogion Cymru, a gorfododd Llywelyn i geisio telerau a derbyn ei fod wedi cael ei adael gan ei gynghreiriaid. Cymerwyd Gruffudd, mab hynaf Llywelyn, yn wystl fel rhan o’r cytundeb.
1212 Adennill Gwynedd
Yn nghytundeb 1211, Cymerodd John o Loegr hefyd feddiant o bedwar cantref y Perfeddwlad - Rhos , Rhufoniog , Tegeingl a Dyffryn Clwyd - a chyfyngu Llywelyn ap Iorwerth i'r tiroedd i'r gorllewin o afon Conwy. Arweiniodd yr arglwyddiaeth ymwthiol hon ar Gymru gan John at arweinwyr eraill Cymru yn ralïo at Llywelyn, a ail-gipiodd Wynedd gyfan yn 1212.
1213 Brwydr Llandeilo
Gorchfygwyd Rhys Gryg ap Rhys o'r Deheubarth gan fyddin Saeson dan arweiniad Falkes de Bréauté yn Llandeilo. Yna rhoddwyd ei diroedd i'w neiaint, Rhys ac Owain ap Gruffudd, a gorfu i Rhys Gryg ffoi i Geredigion a cheisio nodded ei frawd Maelgwn. Yn ddiweddarach yn y flwyddyn cafodd ei ddal gan y Saeson a'i garcharu yng Nghaerfyrddin.
1215 Magna Carta
Cipiodd Llywelyn ap Iorwerth Amwythig yn ei ryfel yn erbyn John o Loegr; cefnogodd farwniaid Lloegr yn erbyn brenin Lloegr, a gorfu i John arwyddo y Magna Carta. Gwobrwywyd Llywelyn â sawl eitem ffafriol yn ymwneud â Chymru, yn arbennig yr hawliau i'w gyfreithiau ei hun, a hefyd rhyddhau ei fab, Gruffudd.
1216 Aberdyfi
Galwodd Llywelyn dywysogion Cymru i Aberdyfi i dalu gwrogaeth iddo, ond cysylltodd Gwenwynwyn ab Owain Cyfeiliog o Bowys ei hun a John o Loegr ac yna gyrrwyd ef allan o Bowys gan Llywelyn a'r tywysogion eraill. Bu farw Gwenwynwyn a John yn Lloegr cyn diwedd 1216.
1217 Reginald de Braose
Newidiodd Reginald de Braose, mab-yng-nghyfraith Llywelyn ap Iorwerth, ochr, gorfodi Llywelyn i ymosod ar ei diroedd yn Aberhonddu, Abertawe a Hwlffordd.
1218 Cytundeb Caerwrangon
Llofnododd Llywelyn ap Iorwerth Gytundeb Caerwrangon gyda brenin newydd Lloegr, Harri III, a chadarnhaodd hyny ef fel y rhaglaw blaenor yn Nghymru. Atgyfnerthodd Llywelyn ei safle trwy adeiladu nifer o gestyll, yn arbennig i amddiffyn ei ffiniau yng Ngwynedd.
1228 Brwydr Ceri
Anfonodd Harri III o Loegr nifer o alldeithiau brenhinol i Gymru yn y 1220au. Ym Medi 1228, Daeth Llywelyn ap Iorwerth a’i fyddin i wynebu byddin Harri yn Ceri yn Rhwng Gwy a Hafren. Dioddefodd y Saeson golledion trymion ac, ar ôl iddynt ddod i'r casgliad bod concwest Ceri yn amhosibl, cytunwyd heddwch rhwng Harri a Llywelyn. Bu brwydr arall yn Abermiwl dair blynedd yn ddiweddarach, fodd bynnag.
1230 William de Braose a Siwan
Penderfynodd William de Braose, a oedd wedi ei ddal yn y frwydr yn Ceri, ddod yn gynghreiriad i Llywelyn ap Iorwerth, a threfnwyd priodas rhwng ei ferch a mab Llywelyn, Dafydd. Yn ystod ymweliad â llys Llywelyn yn Abergwyngregyn, fodd bynnag, cafwyd ef mewn ystafell wely gyda gwraig Llywelyn, Siwan. Cafodd De Braose ei grogi yn fuan wedyn a chafodd Siwan ei rhoi dan arestiad tŷ.
1234 Y Cadoediad 'Middle'
Bu achosion pellach o ymladd rhwng y Cymry a’r Saeson trwy’r 1230au, gyda Llywelyn ap Iorwerth yn cipio cestyll a llosgi trefi yn nhiroedd y Mers. Yn 1234, Cytunodd Harri III i gadoediad gyda Llywelyn ac adnewyddwyd hwn yn flynyddol hyd farwolaeth Llywelyn.
1237 Marwolaeth Siwan
Pan fu farw Siwan, gwraig Llywelyn ap Iorwerth, sefydlodd Brodordy Llanfaes ar Ynys Môn er anrhydedd iddi. Cafodd Llywelyn strôc yn fuan wedyn, fodd bynnag, a chymerodd ei fab, Dafydd, lawer o'i ddyledswyddau.
1240 Marwolaeth Llywelyn ap Iorwerth
Bu farw Llywelyn ap Iorwerth ym mis Ebrill 1240 a dilynwyd ef gan ei etifedd penodedig, Dafydd. Fodd bynnag, nid oedd Harri III o Loegr yn cefnogi hyn, mae'n debyg mewn ymgais i danseilio undod yng Ngwynedd.
* Am ragor o wybodaeth am Llywelyn Fawr, gweler ein hadran ‘Bywgraffiadau’ *
1241 Cytundeb Gwerneigron
Arwyddwyd cytundeb Gwerneigron yn Awst 1241 ar ôl i Harri III o Loegr ymosod ar Dafydd ap Llywelyn yng Ngwynedd Is-Conwy. Yna cadarnhawyd y cytundeb yn Twtil yn Rhuddlan ychydig ddyddiau yn ddiweddarach, a dyna oedd y rhan gyntaf o gynlluniau Harri i ddatgymalu y Gymru a unwyd dan dad Dafydd. Yna rhoddodd Harri y gallu i arglwyddi'r Mers i ail-orchfygu tir oddi wrth y Cymry.
1244 Marwolaeth Gruffudd ap Llywelyn
Fel rhan o gytundeb Gwerneigron, Bu'n rhaid i Dafydd ap Llywelyn hefyd drosglwyddo ei frawd, Gruffudd, i Harri III yn wystl. Cludwyd Gruffudd i Dŵr Llundain lle bu farw ym mis Mawrth 1244 wrth geisio dianc.
1244 Brwydr Buallt
Ym Mehefin 1244, gorchfygodd arglwyddi Ceri luoedd Saeson Ralph Mortimer ac iarll Henffordd yn Buallt. Tua'r un amser, Roedd milwyr Dafydd ap Llywelyn wedi ymladd drwy’r Berfeddwlad yn y gogledd, bron i gatiau Caer.
1245 Brwydr Brombil
Bu arglwyddi Afan yn fuddugol yn erbyn byddin Herbert Fitzmathew mewn brwydr yn Brombil ger Margam ym mis Chwefror 1245. Cyhuddwyd llu Lloegr wrth deithio drwy'r ardal a lladdwyd Fitzmathew, ynghyd â'r rhan fwyaf o'i ddynion. Roedd Siward o Afan yn gysylltiedig â'r cudd-ymosod a chipiwyd ei diroedd gan Richard de Clare.
1246 Brwydr Maesteg
Gorchfygodd Richard de Clare arglwyddi Afan ym mrwydr Maesteg yn Llangynwyd ac ailenwyd Dyffryn Llynfi yn 'Tir Iarll'. Yna goresgynnodd a goresgyn aneddiadau eraill ym Morgannwg, megis Cynffig a Margam.
1246 Marwolaeth Dafydd ap Llywelyn
Bu farw Dafydd ap Llywelyn yn sydyn ym mis Chwefror 1246, a dilynwyd ef gan ei nai, Llywelyn ap Gruffudd. Roedd ychydig iawn o amddiffyniad yn erbyn polisi goncwest Harri III yn y cyfnod ar ôl marwolaeth Dafydd, fodd bynnag.
Llywelyn Fawr tan Dafydd ap Llywelyn
